Isinulat ni Tony La Viña at Meggie Nolasco. Isinalin sa Bisaya ni Dinah Faye Balleco
Original Article (Philippine Daily Inquirer);
Kadtong ika-26 sa Mayo, ang committee on human rights sa House of Representatives nagdumala ug hearing sa nahitabo nga raid sa bakwit na eskwelahan sa Cebu kadtong ika-15 sa Pebrero. Sa ilalom sa panguna ni Rep Jesus “Bong” Suntay, ang publiko nakasabot na gayod sa sa buot pasabot sa komunidad sa mga Lumad ug ilahang mga eskwelahan, ug kung unsa ang tumong ani tanan.
Aduna sa tumong sa tanang mga eskwelahan sa mga Lumad ang katungod sa edukasyon. Ang mga eskwelahan sa mga Lumad nagatuboy sa ideya nga ang katungod sa edukasyon pareho nga katungod saiyang kaugalingon, ug usa pud nga katungod nga mopahimo sa tao nga makakuha sa mga kahanas, kapasidad, ug pagsalig na masigurado ug masinati ang uban na mga katungod. Ang katungod sa edukasyon kinahanglan para sa pangtawo, sosyal, pang-ekonomiya nga pag-uswag ug usa ka susi nga elemento sa pagkabo-t sa kalinaw ug malungtaron nga pag-uswag. Usa kini ka kusgan nga pamaagi sa pagpalambo sa buo nga potensyal sa tanan ug pagsigurado sa dignidad sa tawo, ug pagpalambo sa indibidwal ug kadaghanan nga kaayohan.
Sa konteksto sa katungod sa edukasyon, ang pagbuhat sa mga eskwelahan sa mga Lumad nahimo nga sosyal ug historikal na panginahanglan. Sa dugay nga panahon, ang mga Lumad naglisod sa pagsulod sa mga “mainstream” nga pampubliko ug pribado na mga eskwelahan. Sa usa ka bahin, adunay gamay na mga eskwelahan sa mga lugar kung asa gapuyo ang mga Lumad, maong sila kinahanglan mubiyahe ug lagyo nga mga distansya ug makakuha ug dungag na mga pagpuyo ug pambiyahe na mga panggastos aron makaeskwela ilahang mga anak. Daghan pud na mga estudyante na Lumad ang nakasinati ug diskriminasyon sa mainstream na mga eskwelahan, dili lamang gikan sa ilahang mga maestra o sailahang mga pareho na estudyante, apan maskin pa man sa kurikulum na wala nagapakita o nagasubay sailahang sarili nga kultural ug historikal na mga konteksto. Kadalasan, ang mga estudyante na mga Lumad naulahi sa uban nga mga estudyante tungod kay, ang ilahang primero nga lenggwahe mao ang lumad ug maglisod gayod sila sa paggamit ug pagsabot sa lenggwahe sa panudlo nga ginagamit sa mainstream na mga eskwelahan.
Ang mga eskwelahan sa Lumad gipatindog aron motubag sa mga panginahanglan, mopakita sa mga mithi, ug molangkob sa paglantaw sa mga lumad. Ang mga eskwelahan nagasunod sa kurikulum sa Department of Education (DepEd), apan ginapahiangay kini nga kurikulum ug ilahang mga pamaagi sa panudlo aron tubagon ang ilahang lahi nga sosyo-kultual na konteksto sa mga komunidad sa lumad.
Ang katungod sa mga lumad sa edukasyon ug mga sistema sa edukasyon nga nagapakita sa ilahang lahi na mga lenggwahe, kultura, ug kasaysayan, unibersal na giila ug gituboy sa internasyunal nga mga balaod ug mga balaod sa Pilipinas. Sa kahimtang sa Pilipinas, kini nga pag-ila dako nga resulta sa makugihon nga pagpaningkamot sa pakig-istorya ug adbokasiya sa mismong mga eskwelahan sa lumad. Ang mga eskwelahan sa lumad nahimong kauban ug kapares sa gobyerno sa Pilipinas sa pagpalambo sa usa ka sistema sa edukasyon nga gaila sa talagsaon nga panginahanglan sa mga lumad, ug paghatag sa pamaagi sa katungod sa edukasyon.
Sa gipakita nga bililhon nga papel sa mga eskwelahan sa lumad sap ag-uswag sa sistema sa edukasyon sa Pilipinas, ang paglutos sa mga eskwelahan sa lumad kontra sa interes sa gobyerno ug nasud, ug usa gayod ka trahedya.
Halimbawa mao ang kaso sa Salugpongan Ta’Tanu Igkanogon Community Learning Center, Inc. (Salugpongan Schools), nga gipatindog sa mga miyembro sa Talaingod Manobo nga tribo kadtong 2007. Gikan 2007 hantod 2018, ang mga eskwelahan sa Salugpongan gitugotan sa DepEd nga mogunit sa 55 nga mga pangkomunidad nga eskwelahan, sa rehiyon sa Southern Mindanao.
Kadton 2019, bisan pa, tungod sa gapadayon ug gadaghan nga mga buhat sa pagred-tag, kapintasan, mga hulga, ug pagpanghasi, 30 lamang sa 55 nga skwelahan sa Salugpongan ang nakahuman sa tuig sa eskwela.
Kadtong ika-8 sa Hulyo, 2019, ng DepEd Rehiyon XI nag-isyu ug memorandum nga nagasuspinde sa tanang 55 na mga eskwelahan sa Salugpongan. Ang isyu base sa rekomendasyon sa National Security Adviser nga si Hermogenes Esperon Jr., nga giakusahan ang mga eskwelahan nga wala nagasunod a kurikulum sa DepEd ug nagatudlo ug mga ideyolohiya nga nagakalaban sa gobyerno. Wala giangkon sa mga eskwelahan sa Salugpongan ang mga akusasyon ug gikwestyon nila ang sugo sa DepEd tungod kay ang ilahang isyu ug alegasyon walay mga napamatud-an.
Kadtong ika-5 sa Setyembre, 2019, ang DepEd sa Rehiyon XI niisyu ug resolusyon nga nagasugo sa pagsirado sa tanang mga eskwelahan sa Salugpongan. Tanang mga eskwelahan sa Salugpongan nagsirado na sa ikatulo nga semana sa Oktubre.
Ang mga eskwelahan sa Salugpongan dili lamang mao ang eskwelahan sa mga lumad nga gipasirado sa gobyerno. Sumala sa children’s rights group Save Our Schools Network, sa tunga-tunga sa Hulyo 2016 ug Disyembre 2019, 162 nga eskwelahan sa mga lumad ang gisirado sa gobyerno, nga niapekto sa 4,792 na mga estudyante. Kadtong 2020 ug 2021, ang padayon nga kalapasan sa mga katungod sa tawo ug binuhatan sa gobyerno, nga nagpadayon bisan pa man sa panghitabo sa COVID-19 nga pandemya ug nasudron nga mga lockdown, aduna gihapon mga pagpasirado. Sa karon, haduol sa 250 na mga eskwelahan sa lumad sa Mindanao ang nag-undang.
Ang paglutos sa mga eskwelahan sa lumad nagpadayon sa pagsunod sa mga estudyante sa lumad mga bakwit nga eskwelahan, nga temporaryo nga mga mobile schools nga gibuhat sa mga boluntaryo na mga eskwelahan ug uban nga mga organisasyon isip pamaagi aron mapadayon ang edukasyon sa mga lumad na mga estudyante ug aron aduna silay lugar sa kalinaw. Pareho sa orihinal na mga eskwelahan sa Lumad, kani na mga bakwit nga eskwelahan nahimo pud nga target sa red-tagging ug bayolente na mga pag-atake, nga makita raid sa Cebu nga maoy hilisgutan sa congressional inquiry.
Kadto nga inquiry sigurado nga mudiretso ani nga konklusyon: Ang paglutos mosunod sa mga estudyante maskin aha pa man sila moadto, hantod mopadayon sila sailahang pangandoy nga mahimong edukado. Kani nga pang-abuso kinahanglan maundang.
Ginaawhag namo ang DepEd nga mohinumdom sa bililhon nga kontribusyon sa mga eskwelahan sa lumad sa pagtubo ug pag-uswag sa mga komunidad sa mga lumad ug sa nasud, ug mohuna-huna usab sa iyahang papel sa walay pulod nga mga atake batod sa mga eskwelahan sa lumad. Ang DepEd, sa pagsunod sa iyang dungganan nga mandato, kinahanglan motuboy sa katungod sa mga lumad sa edukasyon ug depensahan ang ilahang mga eskwelahan.
Ang DepEd ug ang komunidad sa mga lumad nga eskwelahan, adunay dugay nan ga relasyon, bisan pa man adunay dili pagkasinabot usahay. Sa usa lamang nga sulat gikan sa opisyal nga adunay taas nga posisyon sa seguridad, kani nga relasyon nagbag-o ug ang Dep-Ed nahimong instrumento sa pasismo, nga adunay pangdugay nga mga epekto ug sangputanan sa mga bata nga lumad ug sa ilahang mga komunidad.
Nagalaom kami nga ang kamatuoran mahitungod sa mga eskwelahan sa lumad karon abri na, ug ang DepEd molahi saiyang dalan ug mobalik sa kooperasyon kauban ang mga eskwelahan. Isip mga nagarepresenta aning mga eskwelahan, kami andam nga motrabaho kauban ang panguna sa DepEd aron mabalik kami sa ginasubay aron maabri usab ang mga eskwelahan sa panahon nga mohunong na ang pandemya.
Hantod adunay usa ka bata nga lumad nga wala ginabati ang katungod sa edukasyon, ang mga eskwelahan sa lumad magpadayon nga adunay kalabutan ug kinahanglan suportahan.
Visit this website to access the article.
Tony La Viña 