Sa Pagdepensa sa mga eskwelahan sa mga Lumad

Isinulat nina Tony La Viña at Vanessa Vergara. Isinalin sa Bisaya ni Dinah Faye Balleco.

Original Article (Rappler); Tagalo g Translation

Kadtong ika-26 sa Mayo, ang House of Representatives Committee on Human Rights naghimo ug pagpangutana mahitungod sa raid ug pag-aresto nga nahitabo sa mga bakwit nga Lumad sa Cebu kadtong ika-15 sa Pebrero.

Sa panahon sa hearing, ang mga representatives sa National Task Force to End Local Communist Armed Conflict (NTF-ELCAC), Armed Forces of the Philippines (AFP), ug Philippine National Police (PNP) nagpahitaas ug daghan nga kaso batok sa eskwelahan sa mga Lumad. Kini nga mga kaso dli na bag-o. Sa tinuod, and NTF-ELCAC nagsalig sa walay kahumanan na pareho na mga pasangil aron tagaan ug rason ang ilahang dili lamang illegal nga raid ug mass arrest kadtong ika-15 sa Pebrero, apan apil pud ang panirado sa sobra pa sa 200 nga eskwelahan sa mga Lumad sa Mindanao pati na ang pagbuhat ug mga kalapasan sa human rights batok sa mga maestra, estudyante, ug mga taga suporta sa mga eskwelahan sa mga Lumad.

Isip mga abogado nga nagatrabaho kauban ang mga children’s rights group Save Our Schools Network (SOS) ug ang komunidad sa mga Lumad ug eskwelahan sa mga bakwit nga nagatrabaho kauban ang SOS (nga ginatawag nga “Lumad schools”), partikular sa Salugpongan TaTanu Igkanogon Community Learning Center, Inc. (STTICLCI), amoang ginasumaryo ang tubag mga eskwelahan sa mg Lumad sa aning mga pasangil. Sa ikaduha nga bahin aning artikulo, mag-isa isa kami sa dili maayong pamatasan ug legal na mga kalapasan sa mag ahensya sa gobyerno nga gibutyag sa congressional hearing.

Ang mga eskwelahan sa Lumad gitukod, giorganisa, gipadagan sa, ug/o kauban sa CPP-NPA-NDF.

Ang mga eskwelahan sa Lumad wala maskin kanus-a gitukod, giorganisa, ug gipadagan sa Communist Party of the Philippines, New People’s Army, o sa National Democratic Font (CPP-NPA-NDF). Wala gayud koneksyon ang mga eskwelahan sa Lumad sa CPP-NPA-NDF.

Ang mga eskwelahan sa mga Lumad nagadagan sa mga dapit nga layo kaayo nga kadalasan aduna o duol sa lugar sa armed clashes sa pagitan sa military, paramilitary, ug uban pang mga armado nga grupo. Mao kini ang dako nga rason ngano ginared-tag ang ang mga eswekalahan sa Lumad. Apan, ang mga eskwelahan sa Lumad nagapadagan diri kay tungod diri sila gapuyo. Walay kamatuoran sa mga alegasyon nga konektado o kauban kining mga eskwelahan sa CPP-NPA-NDF.

Gikan sa ilahang pagtukod, ang mga eskwelahan sa Lumad permanente nga nagpangita ug pag-uban sa Department of Education (DepEd), nakig-uban sa local government units, ug naghatag sa tanang requirement sa gobyerno para ang mga eskwelahan makadagan ug legal.

2. Ang mga maestra sa eskwelahan sa Lumad ginatudloan ilahang mga estudyante nga (a) mugamit ug mobungkag ug mga pusil ug (b) Sa kinatibuk-an, murebelde ug mohimo ug mga panglihok nga bayolente laban sa gobyerno. Ang mga bata nga nakahuman ug elementarya gibuhat nga child warriors. Tanan na mga estudyante muapil sunod sa NPA.

Ang mga eskwelahan sa Lumad wala nagatudlo ug sa paggamit ug pagbungkag sa mga pusil, o nagatudlo sa pagbuhat ug kapintasan batok sa gobyerno o batok sa maskin kinsang tawo o entidad. Ang mga eskwelahan sa Lumad wala nagabansay sa ilahang mga estudyante na mahimong miyembro sa NPA.

Ang mga eskwelahan sa Lumad nahimong matinud-anon sa pagsunod sa kurikulum sa DepEd ug guidelines sa Indigenous Peoples Education. Ang ilahang kurikulum sa kinatibuk-an naglangkob sa programa sa pagtuon ug matematika, siyensya, sosyal na siyensya, teknolohiya, panginabuhian nga edukasyon, malungtaron nga agrikultura, ug mga arte ug kultura sa Lumad. Ang mga estudyante gitudloan na mahimong intelehente, gawasnon, gamahal sa kalinaw, ug produktibo na mga miyembro sa katilingban.

3. Ang mga eskwelahan sa Lumad ginagamit ang mga bata isip mga tagaprotesta, ginadala ang mga bata aron muapil sa mga rally sa Manila ug uban nga mga nasud.

Samtang ang mga estudyante sa mga eskwelahan sa Lumad niapil ug mga rally, ginahimo nila kini sailahang sarili nga pangutok ug adunay pagtugot sailahang mga ginikanan ug mga tigbantay. Ang mga eskwelahan wala gapugos sa sailahang mga estudyante na motambong ug apil ug mga rally.

Sa kamatuoran, ang ipamilit nga ang mga eskwelahan sa Lumad “ginagamit” ilahang mga estudyante para sa mga rally kay ang pagsuhestyon nga ang mga estudyante nagkulang sa abilidad aron muila sa mga butang nga adunay epekto sailahang mga kaugalingon ug komunidad, ug dili kabalo mupili nga mobansay sailahang sarili nga pulitikal nga katungod.

Ang mga eskwelahan naghatag sailahang mga estudyante sa kahibalo ug kapasidad aron mahimong epektibo na mga ginasakupan sailahang lokal ug nasudnong lebel. Usa ang mga rally sa pamaagi kung asa makaapil ang mga lungsuranon sa gobyerno ug pagtabang sap ag-uswag sa nasud. Dugang pa, tanang mga Pilipino nga lungsuranon adunay katungod nga malinawon nga magtipon ug ipagawas ang ilahang mga reklamo. Kung ang mga estudyante gusto muapil ug mga rally, the mag eskwelahan dili mopugong sailaha nga himuon kini.

4. Sa mga eskwelahan sa Lumad, ang mga bata ginabulag sailahang mga ginikanan ug dili makauli sailahang panimalay nga walay pagtugot sa mga maestra. Ang mga ginikanan wala gipahibalo sa giadtoan sailahang mga anak.

Tungod ang mga estudyante nagagikan sa lain-laing komunidad nga ang uban layo pa, ang mga eskwelahan sa Lumad kadalasan “onboarding” na mga eskwelahan. Kani nagatabang sa mga estudyante nga makatipid a transportasyon, panimalay, ug gasto sa pagkaon.

Dili tinuod na dili makauli ang mga estudyante nga walay pagtugot sa ilahang mga maestra. Sa sukwahi, ang mga eskwelahan sa Lumad sa kinatibuk-an simple nga nag-ingon sailahang mga estudyante nga dili sila makahawa sailahang eskwelahan nga walay pagsundo sailahang ginikanan ug tigbantay. Kini nga polisiya gibuhat para sa kahilwasan sa mga bata, ug wala gayod gikalahian sa mga pareho nga polisiya nga gibuhat sa daghan na mga eskwelahan sa Pilipinas.

Sa katapusan, ang mga ginikanan gipahibalo sa lugar sailahang mga anak. Sa kamatuoran, ginaabi ang mga ginikanan nga bisitahon ang ilahang mga anak ug ginaimbitahan nga muapil sa mga aktibidades sa eskwelahan nga nahitabo sa gawas ug sulod sa eskwelahan.

Sa pagsulat, tanang mga minorde-edad nga naa sa UP Diliman bakwit school gihatag na sailahang mga ginikanan. Ang pandemic ug pangharass nga gihimo sa gobyerno nanginahanglan ani nga buhat.

5. Ang mga eskwelahan sa Lumad wala gasunod sa mga kinahanglanon sa DepEd. Ang mga eskwelahan wala nakakuha ug FPIC gikan sa komunidad sa IP. Ang mga eskwelahan walay Learning Registry Numbers.

Kani nga pasangil gitumong partikular batok sa STTICLCI, nga gisarado sa DepEd Region XI sa Resolution nga gipetsahan nga ika-5 sa Setyembre, 2019.

Sa wala pa ang 2019, ang STTICLCI permanente nga malampuson na nituman sa mga gikinahanglan sa DepEd ug kanunay nga nag isyu ug mga permit/certificate nga giila sa DepEd. Kadtong 2019, bisan pa, ang DepEd Region XI nagapaila ug dungag pa na mga panginahanglan nga wala gikinahanglan sa mga niagi nga tuig, apil ang gikinahanglan nga makakuha ug nakaupdate na FPIC (Free Prior and Informed Consent). Ang mga eskwelahan gitagaan lamang ug usa ka bulan aron makapasa, maskin pa sa kamatuoran na ang uban na mga dungag na panginahanglan dili realistiko nga makuha sa ilalom sa gihatag na panahon. Ang compliance period nisukwahi usab sa mga balaod sa DepEd nga muingon nga ang mga eskwelahan kinahanglan matagaan ug makatarungon nga panahon aron maremedyohan ang mga kulang (DepEd Revised Manual of Regulations, Section 34). Samtang gibuhat sa tanan ang STTICLCI aron makuha ang mga dungag na mga kinahanglanon, wala kini nila nahimo sa ilalom sa gihatag na timeframe sa DepEd.

Bisan pa man ang naupdate na FPIC aduna pa sa proseso, ang mga eskwelaha permanente nga nagadagan sa pagtugot ug suporta sa mga komunidad sa IP nga ilahang gialagaran. Ang kada usa nga STTICLCI nga campus gitukod pagkahuman sa mga meeting ug konsultasyon kauban ang mga lider sa komunidad, ug nagsunod ug strikto nga koordinasyon kauban ang mga apektado na mga komunidad.

Ang STTICLCI adunay Learning Registry Numbers (LRN), ug aduna niini sugod kadtong giinstitutionalize ang sistema sa LRN sa DepEd kadtong 2015. Samtang adunay mga teknikal na isyu nga mugawas na konektado sa sistema sa LRN, sama sa uban nga mga eskwelahan, ang STTICLCI permanente nga nakipagcoordinate sa mga opisina sa probinsya sa DepEd para paspas na maresolusyonan kining mga isyu.

6. Gusto sa komunidad sa IP na ipasarado ang mga eskwelahan.

Daghang tawo gikan sa komunidad sa mga Lumad ang gipugos ug gibully sa ngadto sa pagsuway sa mga eskwelahan sa Lumad. Ang uban gidakup nga kontra sailahang kabubut-on, o gipalayo sa gobyerno ang ilahang mga anak sa ilaha.

Bisan pa man aning mga kondisyon, daghang mga ginikanan sa mga Lumad ug mga bata ang nagadayon sa pagsuporta sa mga eskwelahan. Ang mga eskwelahan sa mga Lumad nakadawat ug suporta gikan sa mga komunidad nga ilahang gidaganan.

Kung adunay mga tawo sa komunidad sa Lumad nga dili gusto ipaeskwela ilahang mga anak sa mga eskwelahan sa Lumad, libre gayod ang DepEd o uban na mga pribado nga institusyon sa pagtukod ug ilahang mga eskwelahan aron makahatag sa mga komunidad sa Lumad ug mas daghan na pilianan. Ang pagpili sa ubang tao sa usa ka klase nga institusyon sa pagtuon dili angay nga gamiton aron isarado ang mga eskwelahan nga gasunod sa kinahanglanon sa balaod. Sigurado nga adunay sobra pa sa sakto nga lugar para sa uban eskwelahan na mudagan ug mualagad sa mga komunidad sa Lumad.