Translated by Dinah Faye Balleco
Original article (Rappler); Filipino translation
Dili ako batok sa charter change. Sa kamatuoran, ako misuporta sa pila ka tuig sa mga kampanya aron mabag-o ang konstitusyonal nga porma saatong gobyerno isip usa ka pamaagi sa pagreporma saatoang politika ug mapalapad ang Bill of Rights aron maapil ang sosyo-ekonomiko na mga probisyon. Sa taliwala sa uban, nakasulat ako ug usa ka libro nga muila sa mga pinakamaayo nga buhat alang-alang sa pagbago-o sa konstitisyon. Apan maskin ako uyon sa charter change, klaro saako nga usa ka walay buot ug pagtinanga ang pagsulay nga bag-uhon ang konstitusyon sa panahon sa pantibuok kalibutang epidemya.
Subo, ang administrasyong Duterte, sa pamaagi sa Department of the Interior and Local Government (DILG), muadto pagka live kauban ang constitutionalreform.gov.ph, usa ka kampanya aron usbon ang konstitusyon sa 1987. Aduna kini tumong nga mupundok ug duha ka milyon nga pirma pag-abot sa Hulyo 2020, ug ang usa pa ka tuyo nga ipadala ang naingong resulta sa Kongreso aron mapasa sa duha ka house ang mga pagtanyag.
Duha ka sa pinakaimportante nga pagtanyag nga anaa sa kampanya nga gitawag nga Constitutional Reform (CORE), mao ang mga pagbag-o sa probisyon sa ekonomiya sa seksyon 6 ug 14 sa Artikulo X sa Konstitusyon, ug ang musunod nga pagbalhin sa pederalismo.
Kinahanglan maingon nga molimud si Secretary Ano nga anaa siya sa likod aning inisyatibo nga muipon ug mga pirma. Molimud sad ang uban nga mga senador ug ang uban nga mga miyembro sa House gimuluoan sad kini tungod sa lain-laing rason. Labaw na diri ang pamahayag ni Representative Rufus Rodriguez, ang Chair sa House Committee sa Committee sa Constitutional Amendments, nga naghangyo nga hipuson usa ang mga tanyag sa charter change samtang ang nasod gaatubang ug pangkalibutang epidemya.
Uyon ako kang Rodriruguez, nga sama nako nag gikan sad sa Cagayan de Oro nga kaila sad nako nga maayo, patriyotiko, ug maalamon sa politika. Gatuo ako nga ang pagpahimo sa kampanya sa charter change karon usa ka way klaro ug dili sensitibo nga lihok. Usa kini ka pagkawalay buot sa parte sa gobyerno nga muhimo ug gubot anha saiyang katawhan labi na karon sa panahon sa epidemya sa kalibutan. Ginasamok kini ang kinahanglan trabahuon karon na mao ang pag-amping sa katawhan ug pagpalutaw sa ekonomiya.
Liberalisasyon sa ekonomiya isip unilateral nga pagsurendera
Samtang ang nasod u gang tibuok kalibutan muhinay-hinay ug transisyon sa “New Normal,” importante gayod nga tan-awon nato ang mga posibleng resulta ug mga pwede mahitabo sa pagbag-o sa Konstitusyon. Sa kamatuoran, kinahanglan lamang kita mutan-aw ug maayo aron makahibalo kita nga ang pagbag-o sa mga importante nga probisyon sa Konstitusyon dili mao ang pinakamaayo nga buhat nga pagkahimuon.
Una, ang mga probisyon sa ekonomiya gabutang sa Pilipinas ug sa katawhan niani sa alanganin. Ang pagtanggal sa mga probisyon sa mga pag-angkon sa mga Pilipino magbilin sa mga kapanguhaan nga huyang ilabi na sa China nga interesado sa kadaghanan sa gikinag-iya sa Pilipinas. Posible usab nga madamay ang Estados Unidos, ug tungod sa gadako nga tension sa tunga sa US ug China tungod sailahang trade war, maipit pa hinuon ang Pilipinas sa tunga sa duha ka gakompetensya nga superpowers. Kung atong ablihan ang mga esensyal nga servisyo sa mga langyaw nga gapamuhunan, mapildi na kita. Kung paresan pa sa pederalismo, adunay kalagmitan nga matunga pa ug samot ang nagkakatag natong nasod.
Sa wala pa ang pantibuok kalibutang epidemya, ako isip resource person sa Rodriguez Committee, mupasubli saakoang nagkadugay nga oposisyon sa pagtugot sa mga langyaw nga muangkon ug mga natural nga mga kapanguhaan tungod sa pagtuo sa sosyal ug kalikopang hustisya. Mao kana ang klarong babag nga kinahanglan natong ibutang sa saktong lugar kung dili nato gusto ug sosyal nga gubot ug insurhensya. Ug para sa uban pa sa ekonomiya, nakiglalis ako nga maghulat lamang kita ang pangkalibutang gubot sa ekonomiya nga atong Makita- kung diin anaay right wing, nationalist, ug populist nga pagsukol sa globalisasyon- muhusay. Dili dapat kita mudis-arma gamit ang liberalisasyon saatong ekonomiya sa panahon sa kagubot saatoang kalibutan.
Ang adbento sa pantibuok kalibutang epidemya muhimo sa liberalisasyin sa ekonomiya nga mas mabutang sa alanganin. Kung wala ang suporta sa gobyerno, daghang kompanya sa Pilipinas ug mga negosyo ang mahulog sa pagkabangkaruta ug mahunong. Dili kinahanglan ug komplikado nga prinsipyo sa siyensya aron matagnaan kung kinsa nga mga tawo sa East Asia ang andam nga mupalit sa mahangyo nga presyo ug muagaw aning mga mamugnaon aron mahimong makagagahum saatoang ekonomiya.
Pederalismo, dili usa ka opsyon karon
Sa isyu sa pederalismo, ang mga pamaagi ug tubag sa mga local nga gobyerno sa COVID-19 mao ang gaingon kung maunsa kita kung kita mubalhin sa pederal nga gobyerno. Sa legal nga parlance, mahuna-hunaan ang termino nga “res ipsa loquitir” nga gabot-pasabot nga atong pasagdan ang butang nga mupadayag saiyang kinaiya. Ginabuhat na sa local na gobyerno ang ilahang mga kinahanglan buhaton; apan maingon gayod na mas maayo ang ginabuhat sa uban.
Samok kung huna-hunaon nga ang pagtanyag sa DILG mupaluya sa lokal na mga gobyerno karon nga panahon nga kinahanglan nato ug kusgan nga LGUs. Dili kini katuohan ngalan nga usa sa mga rason aron sa pagbalhin sa pederalismo ka yang pagpaduol sa gobyerno sa katawhan, aron ibalhin ang pagdesisyon sa gobyerno tua sa unit nga pinakaduol sa mga isyu nga kinahanglan desisyonan, ug mao kini ang lokal na gobyerno. Apan ang paghimo ug rehiyunal na gobyerno, nga makita sa pagtanyag, gapabaliktad sa maong tuyo. Ang gipatanyag nga konsepto sa pederalismo nga muhimo sa rehiyon nga pareho sa usa ka pederal nga entidad dili maayo para sa lokal na gobyerno ug ilahang awtonomiya. Ginahulga niani ang iyang paglungtad, ug sa kamatuoran, mausab ang atoang mga kadaugan saatoang kaagi sa Local Government Code. Pwede sad maguba ang mga lokal na mga goberyno u gang iyahang mga istatus, papel, ug gahum, ug apil na ang pangrebenyu na gahum na naa sa katungod sa pagbuot-buot sa mga rehiyon.
Anaa sad dagko nga gasto sa pagbalhin sa pederalismo. Kwarta ang wala kita ug kwarta pud ang dili nato makuha sa dugay nga panahon.
Ang pagtransisyon sa pederalismo dili lamang nagkalangan sa maayi nga ginahimo na sa mga gobyerno ug makapasamot sa makadaot nga resulta sa dili maayo nga pagdumala, nga mahitabo kung ang pagtanyag sa paghatag sa dagkong gahom sa RDCs mahitabo. Pwede sad kini mogiya ug abuso, ilabi na sa korapsyon.
Mga prayoridad sa panahon sa pagkahuman sa pantibuok kalibutang epidemya
Anaa ta karon sa tunga sa pantibuok kalibutang epidemya, ug ang kahumanan niani wala pay klaro, ilabi na kay tungod sa kakulangan sa mekanismo sa gobyerno sa pagsulbad ani nga isyu, sama sa mass testing ug paghatag ug mas dagko nga badjet sa mga healthcare centers aron mapadasig ang ilahang mga kapasidad.
Nagatuo gayod ako nga ang pagpadayon sa maong kampanya karon magtunga lamang sa atoang nasod: saiyang piskal nga kapungahaan ug apil na ang iyang katawhan. Ang pakigbugna sa pantibuok-kalibutang epidemya mao ang pinakadako nga gikabalak-an sa tanan ug gakinahanglan ug pinakataas nga pagtagad sa gobyerno.
Sa nasod nga hagbay ng nagkabahin-bahin sa politika ug sosyo-ekonomiya, ang charter change, imbes muhiusa kanato, mubahim pa nuon nato ug samot. Saakoang panan-aw, ug ako usab ning iingon isip usa ka manlalaban sa charter change, kinahanglan nato ipadaplin usa kining pagtrabaho sa pagbag-o sa konstitusyon sa ilalom sa lima hantod pulo ka tuig.
Ang gobyerno kinahanglan nga magpokus sa pag-asikaso sa krisis imbes sa pagpugos ani nga kampanya. Ang gobyerno ni Duterte kinahanglan magpokus sa mas importante na mga butang karon-mao ang pakigbugno sa pantibuok-kalibutang epidemya, u gang pag sigurado nga ang mga katawhang Pilipino magpabilin nga buhi, maayo, ug naay akses sa healthcare ug kaluwasan. Mao gayod ang maghiusa ug dili mubahin kanatong tanan.
Tony La Viña 