Translated by Dinah Faye Balleco
Original article (Rappler) with Jayvy Gamboa; Filipino translation
Angay ba kita nga magdahom sa katilingban nga mangtas; o kadtong tarong?
Kadaghanan sa atong mga kauban sa nasod mugamit na lamang sa legal maxim na dura lex sed lex na ang buot pasabot kay “ang balaos mangtas; apan mao kini ang balaod,” kung makaatobang sa isyu mahitungod sa balaod. Dili daghan sa ato ang masayod nga kini gipamubo nga bersyon nga gikan sa mas komplikado bga maxim na hoc quidem perquam durum est sed ita lex scripta est or “kini gayod sa hilabihan lisod, apan ang balaod nasulat na; mao kini ang nasulat o pasitib na balaid.” Paunsa nahitabo nga kita murag mupili sa kamangtas?
Gikan sa karaang Romano paadto sa modernong panahon
Ang usa ka pagbalik sa legal nga kaagi mao ang maghatag sa ato ug kaalam mahitungod sa kinaiyahan sa maxim bga dura lex sed lex.
Gikan sauna pa nga mga yugto sa katilingbanong Romano, sama sa uban nga katilingban, ang mga balaod direkta nga naay kalibutan sa pagkabalaan. Kini nga balaod gituohan sa ginoo osa usa nga gidihogan sa ginoo. Natural, kung ang usa ka balaod gituohan nga gipadala sa ginoo, kinahanglan gayod nga motuman ang tanan ug gamiton kini maskin paman ug magkinaunsa. Kinsa ba gayod ang dili magpatuo? Maingon nato na usa kini nga pamaagi kung diin gigamit ang dura lex sed lex.
Usa pa nga paglantaw na pwede gamiton sa pagsabot sa maong maxim nagsalig ngadto sa paglain sa Romanong balaod sa isyu sa ius ug lex. Ang ius maoy binuhatan sa mga tawo, dili sa ginoo, mga hinimuan kini sa sosyal nga panggawi nga nagdumala sa pakig-uban sa mga tawo, nga nag-angkon ug hugot nga pamatasang elemento nga mupakita sa relasyon sa tunga sa balaos ug hustisya; ug maong gihubit sa karaan nga Romanong hurado nga, ‘ang kinaiya sa maayo ug masaligan.” Sa laing bahin, ang lex mao ang balaod nga gipatuman sa takos nga lehislatibong kabahinan, sama sa mga lagda sa Romanong asembleya, mga senado, ug imperyal nga konstitusyon. Nahibalo ta sukad nga kining mga prinsipyo sa ius o katarong dili mabag-on nga pormal lamang nga gipatuman nga balaod, nga gitawag na lex.
Dugang pa, ang aplikasyon sa lex kay kasagarang estrikto (o dura lex sed lex) og suma sa sulat sa balaod bisan walay kalabutan sa mga kahimtang sa usa ka kaso; ug nakabase sa pormal na mga sukdanan. Dili pareha sa lex, ang aplikasyon sa ius nakita nga mapapas ug mapahiangay sa mga partikular na kaso; ug mubase sa kinaiyang katarong. Ginagamit ang dura lex sed lex sa mga espisiko nga konsepto sa legalidad- ang maxim pa niani muingon ug lex, dili sa mas lapad ug siguradong mas halangdong kahulugan sa hustisya ug katarong o ius.
Sa katapusan, mao ang pagtan-aw sa sosyo-pulitikal nga konteksto sa Romanong imperyo- kung diin giila nga mugikan ang maong maxim- kinahanglan pud kini iapil ug hibal-on. Maskin asa man nga yugto sa kasaysayan kita mutagad, naa gayod sa kanunay ang kinaiya ug butang sa imperyo: emperador, aristokrasya, ug walay kahumanan nga mga hulga. Sa mga balaod nga gipatuman ug gigamit sa mga miyembro sa mga dato, apil ang emperador, ang legal nga maxim nga dura lex sed lex wala nahimong tinuod. Gihimo lamang kini para sa mga pobre, walay tingog, ug kadtong mga naa sa daplin; dili para sa mga makagagahum. Sa klarong pagtan-aw, gigamit lang ang balaod aron pahilumon ang pagsupak, paundangon ang samok, ug silutan ang mga nakasala atong mga panahon aron protektahan ang imoeryo. Tungos ani, ang dura lex sed lex nahimong gamit sa pagpanglupig.
Sa pag-adto sa kinasugdan sa maong maxim, kita karon mupangutana kung angay ba kini nga magpabilin sa ato. Gapuyo ba kita sa katilingban nga gatuo nga ang mga balaod gipadala sa ginoo nga muila ug wala nay mas taas na kalidad sa hustisya ug katarong, o diha sa gobyerno nga wala mikuha ug gahum didtoa sa mga tawo?
Ang tubag kay dili. Walay lugar ang dura lex sed lex sa moderbo nga katilingban-nga atong katilingban.
Paunsa kita gibuta sa maong maxim
Bag-o lang nakita sa nasod ug social media ang panawag sa kinakusgang dura lex sed lex sa usa ka emperador- modernong emperador nga gapadayon sa inhustisya sa maxim. Nasayod kita nga kini naay dalang peligro.
Sa pagpatuman sa mga protokol sa quarantine, nakita nato ang gitawag na mananita ni NCRPO Debold Chief P/MGen. Debold Sinas, sa usa, ug ang pagbunal sa usa ka Quezon City enforcer sa usa ka tawo tungod sa giingon nga paglapas. Gigamit ang dura lex sed lex sa gibunalang tawo.
Sa mga hulga sa pagpatay, nakita nato ang maong sugo ni Presidente Duterte sa militat ug pulis ug pagpatay sa malapason sa quarantine, sa usa ka butang, ug ang pag-aresto sa usa ka batan-ong magtutudlo maskin walay warrant tungol sa pasangil na siya mihatag ug P50-M nga ganti sa kung kinsa may makapatay kay Duterte. Dura lex sed lex ngadto aning maestroha.
Kani nagresulta sa pagminus sa salig sa mga katawhan sa pagpatuman sa balaod ug sistema sa hustisya, sa publiko nga walay kaalam sa tunga sa bagyong Ambo, sa usa ka makagagahum ug ginakahadlokang gobyerno sa mga Pilipino.
Dili usa ka salamangka ang dura lex sed lex, apan usa lamang kini nga lumay nga nagbutang ug kanton sa pagkamasulud. Usa ka pagkamasulud nga gapangilad; usa ka paglamasulud nga gapabuta- nagapakurog sa atong paglantaw sa hustisya.
Para sa usa ka dura lex sed lex
Kapag muingon kita ug dura lex sed lex, misulti kita ug pagpanglupig.
Kapag mipugos kita sa paggamit sa dura lex sed lex, mahimo kitang mga Romano- nga naay mga karaang ideya sa balaod ug hustisya nga gihugpong sa kasayon ug pribilehiyo.
Angay lang gayod na atong undangon ang paggamit aning karaan nga maxim.
Ang Korte Suprema, sa Obiasa v. Basallote (G.R. No. 176707, February 17, 2010) mupalapad ug mupatin-aw sa maong legal na maxim: “Kung klaro ang balaod, walay laing pag-uli kundili ang paggamit ani maskin pa man kini mangtas. Dura lex sed lex. Busa, ang balaod dili dapat gamiton o hubaron aron manglupig sa usa ug manghatag ug pabor sa lain. Isip usa ka korte sa balaod ug hustisya, kini nga korte adunay katungdanan nga hukman ang mga nagsumpaki nga mga pag-angkon base dili lamang sa nakasulat nga probisyon sa balaod kundoli utro pud sa mas tag-as nga prinsipyo sa katarong ug hustisya.
Dugang pa, abg mga balaod angay sabton nga mapapas ug gapaghiangay nga himan- dili lamang nakasulat sa bato- na ginagamit aron maghatag, dili muhikaw, ug hustisya sa maskin kinsa man nga magpakiluoy sa aplikasyon niini. Hinumdomi ang maayo nga katakus sa balaod, sa tama nga butant sama sa paggamit niini sa pagpanalipod sa mga lumad, sa katungod sa mga batan-on sa limpyo ug himsog nga ekolohiya, ug sa katungod sa mga peryodista laban sa pagbadlong o censorship. Dili dapat nato kalimtan na ang lex maoy simple nga pagpadayag sa kung unsa gyud ang tinuod nga tama ug tarong, mao ang ius.
Sa katilingban karon, gingpamahayag nato nga dili na gayod magamit ang dura lex sed lex.
Tony La Viña 